KONUK YAZAR
MUHAMMED ASLAN-GIDA MÜHENDİSİ-TARIM EKONOMİSİ UZMANI-TMMOB GIDA MÜHENDİSLERİ ODASI MARDİN İL TEMSİLCİSİ
Mardin zeytin yetiştiriciliği üzerine
Mardin, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, tarımın doğduğu ‘Bereketli Hilal’ olarak bilinen coğrafyada konumlanmaktadır. Geçmişten bugüne değin Mardin’in; Türkler, Araplar, Kürtler, Süryaniler, Ermeniler ve Ezidiler gibi çok sayıda kültüre ev sahipliği yaptığı bilinmektedir (Günal, 2005). Tarih boyunca uygarlıklar ve bu uygarlıkların oluşmasına zemin hazırlayan topluluklar, yaşadıkları bölgelerin coğrafi ürün çeşitliliğe katkı sunmuşlardır. Bu özellikler Mardin’i kültürel açıdan zenginleştirmiştir.
Güneydoğu Anadolu’da tarımın doğduğu Mezopotamya olarak bilinen coğrafyada konumlanmış olan Mardin, verimli toprakları sayesinde çok fazla yöresel ürüne sahiptir. Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından tescillenmiş ‘Mardin Kaburga Dolması’, ‘Mardin Sembusek’, ‘Mardin İkbebet’, ‘Mardin İmlebbes’, ‘Mardin Kibe’, ‘Derik Halhalı Zeytinyağı’, ‘Kızıltepe Kırmızı Mercimeği’, ‘Mardin Alluciye’, ‘Mardin Bulguru’, ‘Mardin Firkiye’, ‘Mardin Kiliçe Çöreği’, ‘Mardin Taşı’, ‘Midyat Acuru’, ‘Midyat Kavunu’, ‘Midyat Tandır Ekmeği’, ‘Midyat Telkârisi’, ‘Midyat Turşusu’, ‘Midyat Zeynebi Üzümü’, ‘Midyat İnciri’ ve ‘Ömerli Karfoki Üzümü’ olmak üzere 20 ürünü bulunmaktadır. Ayrıca tescil başvuru süreci devam eden veya potansiyel tescil edilebilecek ürünler de bulunmaktadır.
BURASI ZEYTİNİN ANAVATANI
Zeytin yetiştiriciliğinin ilk insanlarla birlikte başladığı kabul edilmekte ve “Zeytin bütün ağaçların ilkidir” denilmektedir. Zeytinin insanlık tarihindeki önemine tüm kutsal kitaplarda, yaradılış ve kuruluş efsanelerinde yer verilmektedir. Arkeolojik ve jeolojik buluntular da zeytinin M.Ö. 6000 yılından beri kullanıldığını göstermektedir (Çavuşoğlu ve Çakır, 1988).
Türkiye topraklarında yer alan zeytinin anavatanı Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ni içine alan Yukarı Mezopotamya ve Güney Ön Asya’dır. Buradan tüm Akdeniz havzasına ve daha sonra Amerika’yı da içine alan çok geniş bir alana yayılmıştır (Şeker ve ark., 2008).
Mardin, zeytin çeşitliliği bakımından en zengin bölge olmasına rağmen, zeytin üretim potansiyeli bakımından istenilen seviyenin çok gerisinde kalmaktadır. Bunun sebeplerinden biri bölgeye uygun özellikte çeşitlerle bahçelerin kurulmamasıdır. Son yıllarda piyasada bulunan türlerle bahçelerin kurulması ve mevcut zeytinliklerin yeni çeşitlere çevrilmesinden dolayı yerel zeytin çeşitlerinin orijin bölgelerinde giderek azalması ve hatta yok olması tehlikesiyle karşı karşıya kalınmıştır.
Bölge ve Mardin özelinde zeytin üretimi, işlenmesi, pazarlanmasıyla ilgili başlıklarda temel sorunlar ve Derik’e özgü sıkıntılar belirlenerek, bu sorunlara çözüm önerileri sunulması amacıyla çalışmalar yapılmıştır. Dicle Kalkınma Ajansı’nca sağlanan destekle Mardin Artuklu Üniversitesi Merkezi Araştırma Laboratuvarı Uygulama ve Araştırma Merkezi ile Derik Belediye Başkanlığı’nca yürütülen ‘Derik Zeytini Fizibilite Projesi’ kapsamında 2021’de çevrimiçi olarak bir çalıştay düzenlenmiştir. 2023 yılında ise Mardin Valiliği, Mardin Büyükşehir Belediyesi, Mardin Artuklu Üniversitesi, Dicle Kalkınma Ajansı, Derik Kaymakamlığı ve Derik Belediyesi işbirliğinde düzenlenen ‘Zeytin Çalıştayı ve Zeytin Temalı Gastronomi Programı’ gerçekleştirilmiştir. Bu etkinliklerin sonuç bildirgeleri yayımlanmış, bölge zeytinciliğinin sorunlarına yönelik çözüm önerileri açısından önemli çıktılar elde edilmiştir.
14’ÜNCÜ SIRADA YER ALIYOR
Mardin, Derik, Kızıltepe, Nusaybin ve Yeşilli’de toplamda 2 bin 715 hektarlık zeytin alanı bulunmakta ve ülke sıralamasında 17’nci, üretim miktarı bakımından ise 14’üncü sırada bulunmaktadır. Bölgemizde, zeytin üretiminin öteden beri yapıldığı yerlerden biri de Derik’tir. İlçede bin 166 hektarlık zeytin alanı mevcuttur ve her biri kendine has özelliklere sahip 10’a yakın yerel zeytin çeşidi bulunmaktadır. Bu da ilin önemli gen kaynaklarını oluşturduğunu göstermektedir. Mardin’de ‘Halhalı (Derik)’, ‘Ağliş’, ‘Belloti (Belluti)’, ‘Hursuki (Horseki)’, ‘Mavi’, ‘Zoncuk’, ‘Melkabazi’, ‘Gulleki (Gulliki)’, ‘Kejik’ ve ‘Zorahin’ uzun yıllar yetiştirilen yerel çeşitlerdir. Sofralık kalitesi ve ekonomik değeri en yüksek olan zeytin çeşidi ‘Derik Halhalı’dır. Başka illerde de yetiştirilen bu çeşidin orijini Derik’tir. Derik civarında yaygın olarak üretilir.
Zeytinin gen merkezlerinden biri olarak kabul edilen Mardin’de uzun yıllardan beri geleneksel bir biçimde yerel genotipler ile kısmi olarak zeytincilik yapılmaktadır. Derik özelinde zeytinciliğine genel bir çerçevede bakıldığında zeytin bahçelerinin dar bir alanda sıkıştığı ve yayılım gösteremediği anlaşılacaktır. Halihazırda, tarihi öneme de sahip az sayıdaki küçük aile işletmelerinde veya bahçelerinde zeytin yetiştiriciliği yapılmaktadır. Derik’te 20 ton/gün işleme kapasitesine sahip zeytin sıkma tesisi bulunmaktadır. 2019’da ‘Derik Halhalı’ zeytininden elde edilen zeytinyağı London Olive Oil’de altın madalya ödülü almıştır.
COĞRAFİ İŞARETİN FAYDALARI
Coğrafi işaretler toplum refahını yükseltmekte, geleneksel bilgi ve biyolojik çeşitliliğin korunmasına önemli katkılar sağlamaktadır. Uygun politikalarla yönetildiğinde dezavantajlı bölgelerde yerel/bölgesel kırsal kalkınmayı sağlar. Coğrafi işaretlerin toplumun farklı kesimlerine sağladığı yararlar özetle şu şekildedir:
* Üreticiler açısından: Ürün farklılaştırma, değişen koşullara uyum, kısa tedarik zincirleri, kültürel aidiyetin pekişmesi, artan katma değer ve artan refah.
* Tüketiciler açısından: Özel, yerel ve kaliteli ürünlere kolay ulaşım, kısa tedarik zincirleri, araştırma maliyetinin düşmesi, nostalji gibi duygusal gereksinimlerin karşılanması.
* Kırsal alanlar açısından: Kırsal kalkınma, sosyal kalkınma, kültürel ve ekolojik kaynakların sürdürebilir yönetimi, artan iş kolları, kırsal yaşamın çekici hale gelmesi, kente göçün azalması.
* Yöre, bölge ve ülkeler açısından: Turizmin gelişmesi, iç-dış ticaret dengesinin sağlanması, istihdamın artması, iş imkanlarının çeşitlenmesi, itibar.
Kızıltepe Ticaret Borsası tarafından yapılan başvuru ile 2022’de ‘Derik Halhalı Zeytinyağı’ menşe adı olarak coğrafi işaret tescili almıştır. Böylelikle coğrafi işaret tesciliyle coğrafi sınırda yaşayanlar için ortak bir marka oluşmaktadır.
Bölgede üretilen ‘Halhalı’ zeytini yöre halkı tarafından sofralık olarak tercih edilmekte ve gerçekleşen üretim bu talebi karşılayamamaktadır. Çeşitli kurumlar tarafından son 5 yılda fide üretimi, yeni bahçelerin kurulması, mevcut bahçelerin iyileştirilmesi, mevcut yerel çeşitlerin korunmasına yönelik çalışmalar yapılmaktadır.
Yerel ürünlerin kimliklerini korumak ve unutulmaya yüz tutmasını engellemek üzere coğrafi işaretlemenin önemi ortaya çıkmaktadır. Dünyadaki başarılı coğrafi işaret uygulamalarını incelediğimizde hepsinde ortak çalışma, doğru üretim, yönetişim, denetim ve pazarlama faaliyetleri bulunmaktadır. AB’de coğrafi işaret uygulamasının başarısında sendika, kooperatif ve birlik gibi üretici örgütleri önemli rol oynamaktadır. Coğrafi işarette başarıya ulaşmak için eğitim, saha çalışmaları, üreticiler, perakendeciler, kamu kurumları ve üniversiteleri ortak çalışma bilinciyle hareket etmeleri esastır.
KAYNAKÇA
Coğrafi İşaretler ve Gıda Mühendisinin Rolü, Kitaplar Serisi-45, Gıda Mühendisleri Odası, Mayıs 2022, Ankara.
Çavuşoğlu, A., Çakır, M., 1988, Modern Zeytincilik, Tarım Ve Köyişleri Bakanlığı Mesleki Yayınlar, No.1, 303 s., Ankara.
Günal, V., 2005, Mardin’de Kültürel Turizm Potansiyeli, Marmara Coğrafya Dergisi, (11), 93-124 s.
Korkmaz, A., Mardin Zeytin Çalıştayı-Mardin ve Yöresinde Zeytincilik Sorunları ve Çözüm Önerileri Sonuç Raporu, 2021.
Sevgin, N., Caner, S., Mardin ve Şırnak İllerinde Yetiştiriciliği Yapılan Bazı Zeytin Genotiplerinin Meyve ve Yağ Özelliklerinin Belirlenmesi, Türk Tarım Ve Doğa Bilimleri Dergisi, 7(1), 54–59 s, 2020.
Şeker, M., Gül, M.K., İpek, M., Kaleci, N., Yüzel, Z., Yılmaz, E., Topal, U., 2008, Zeytin (Olea Europaea L.) Çeşitlerinin Aflp Ve Ssr Markörleri Polimorfizminin Yağ Asitleri Ve Tokoferol Düzeyleri ile İlişkilendirilmesi, Proje No: Tovag-3358, Temmuz 2008, Çanakkale.