KONUK YAZAR
OLEOLOG DR. MÜCAHİT KIVRAK
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ EDREMİT MESLEK YÜKSEKOKULU ZEYTİNCİLİK BÖLÜMÜ
Zeytin prina atıkları ne işe yarar?
Zeytinin en önemli ürünü ‘sıvı altın’ diye bilinen zeytinyağıdır. Zeytinyağı insan beslenmesinde son derece önemli bir besin maddesidir. Bu denli önemli bir besin maddesini üretirken birtakım yan ürünler ortaya çıkmaktadır. Zeytinin en önemli yan ürünü pirinadır.
Zeytinyağı teknolojisinde ufak farklılıklar olmakla beraber prensip hemen hemen hepsinde aynıdır. 100 kilogram zeytinden 25 kilogram zeytinyağı, 75 kilogram yağlı çekirdekli pirina elde edilmektedir. Çıkan pirinayı ekonomik olarak kullanmak ve ülke ekonomisine katma değer sağlamak için ikinci ekstraksiyona tabi tutmak gerekmektedir. İkinci ekstraksiyon sonucunda pirinadan pirina yağı, pirina çekirdeği ve pulp elde edilmektedir.
Bu çalışmada ikinci ekstraksiyon sonucu elde edilen pirina yağının kullanım alanları, ülke ekonomisine maksimum katma değerin nasıl sağlanacağı, pirina çekirdeğinin kullanım alanları, diğer yakıtlarla arasındaki farklar, çevreye ve ülke ekonomisine sağladığı faydalar, pulpun kullanım alanları ve ekonomik olarak değerlendirme yolları derlenmiştir.
EN ÖNEMLİ YAN ÜRÜN
Zeytinyağı, yapısındaki temel bileşenler sayesinde insan beslenmesinde son derece önemlidir. Zeytinyağının yararları çok uzun zamandan beri bilinmesine karşın, yapılan bilimsel çalışmalarla da kanıtlanmış olması yönünden önemlidir. Bu denli faydalı bir besin maddesini elde ederken birtakım yan ürünler mey¬dana gelmektedir.
Zeytinyağının en önemli yan ürünü pirinadır. Pirina, zeytin ağacı meyvesinin fiziksel işlemler uygulanarak yağının ve suyunun büyük kısmı alınmış küspesine verilen isimdir. Pirina, bulundurduğu yağ ve kuru küspesi nedeniyle zeytin meyvesinin en önemli yan ürünüdür.
Pirinanın ticari değeri, içerdiği yağ ve su miktarına bağlıdır. Pirina bünyesinde kalan yağ ve su miktarı zeytinyağı işleme özelliklerine bağlı olarak değişir. İçinde 6-7.5 yağ, 35-40 çekirdek ve 50-55 nem barındırmaktadır. Pirinanın ayrıştırılmasıyla aşağıdaki yan ürünler farklı farklı kullanım alanları doğmaktadır.
Zeytinin işlenip zeytinyağının çıkarılmasından sonra pirinada kalan, organik bir çözücü ile ekstraksiyon sonucu elde edilen ve yeniden esterleşme işleminden geçirilmemiş yağa ‘pirina yağı’ adı verilir. Uzun süreli saklama koşulları ve yüksek sıcaklıktaki kurutma uygulamalarından dolayı elde edilen bu yağ düşük kalitelidir. Ham rafine edilmemiş pirina yağı kendine has ağır kokusu olan koyu yeşil renkli ve çok asidiktir. Pirinanın yüksek su miktarı hızlı bir bozulmaya ve bunun sonucunda trigliseritlerin hidrolizine sebep olur. Pirina bünyesindeki bekletilen yağın asitliğinin kısa sürede 5’ten 60’a kadar çıktığı rapor edilmiştir.
KULLANIM ALANLARI ZENGİN
Bu yüzden pirina yağı sabun üretimi ve endüstriyel amaçlı da kullanılabilmektedir. Teknik amaçlar veya insanların tüketimi için rafine edilmek üzere üretilen yağa ‘ham pirina yağı’ denir. Ham pirina yağından elde edilen yemeklik yağ iki kategoriye ayrılır. Rafine pirina yağı, orijinal trigliserit yapısı değişmeden ham pirina yağından rafinasyon yöntemleriyle elde edilen yağdır. Karma pirina yağı, rafine pirina yağı ve natürel zeytinyağı karışımıyla elde edilen yağdır.
Zeytin çekirdeklerinin zeytinyağı elde edilirken kırılmasından sonra ikinci ekstraksiyonda pirinanın içinden çekilerek elde edilmektedir. Pirina çekirdeği yakıt olarak çok kullanışlı ve çevreye zarar vermemesi açısından da çok kıymetli bir yakıt çeşididir. Ayrıca, sirke ve kompost içinde gübre yapılmaktadır.
Pulp, ham pirinadan yağı ve çekirdeği alındıktan sonra arta kalan kısmıdır. Pulp, ham pirina yağı gibi kurutulduktan sonra 4 bin 300-4 bin 700 kcal/kg’lık ısı değeriyle katı yakıt olarak kullanılabilmektedir. Pulp, hayvan yemi katkı maddesi olarak da kullanılabilmektedir. Besin değeri olarak 1.6 kilogram pulp 1 kilogram kepeğe karşılık gelmektedir.
Pulp aynı zamanda kompozit gübre elde edilmesinde de kullanım alanı bulmuştur. Yapılan çalışmalarda fitotoksik olmayan ve organik madde içeriği yüksek olan kompostlanmış pirinanın bahçe bitkilerinin yetiştirilmesinde ve toprağın güçlendirilmesine ihtiyaç duyulan arazilerde kullanılabileceği belirtilmiştir.
Pulptan fermantasyon yoluyla lipaz gibi kimyasal maddeler üretilebilmektedir. Hidroliz edildikten sonra distile edilerek aktif karbon, metanol, asetik asit, karbon elde edilmesi denenmiş ve başarılı olunmuştur. Pulptan aktif karbon elde edilmesi özellikle son yıllarda yaygınlaşmıştır.
Pirina çekirdeği merkezi kalorifer sistemlerinde ve sanayi kuruluşlarında buhar üretiminde ve kızgın yağların ısıtılmasında yakıt olarak kullanılmaktadır. Ayrıca pirina çekirdeği, bazı yörelerimizde evsel ısınma amaçlı olarak da kullanılmaktadır. Çekirdek 1 ton yakıldığında 5 kilogram kadar kül bırakmaktadır.